DƯ ĐỊA CHÍ THỪA THIÊN HUẾ

Dưới tác động của các quá trình thành tạo địa hình nội sinh và ngoại sinh đối lập nhau, địa hình Thừa Thiên Huế bị biến đổi không ngừng trong lịch sử tồn tại và phát triển kéo dài hàng trăm triệu năm, đặc biệt là trong giai đoạn tân kiến tạo cho đến hiện tại. » Xem thêm

27-09-2012 331 45

Download

Xem online

Tóm tắt nội dung tài liệu

DƯ A CHÍ TH A THIÊN HU Khái quát chung Dư i tác ng c a các quá trình thành t o a hình n i sinh và ngo i sinh i l p nhau, a hình Th a Thiên Hu b bi n i không ng ng trong l ch s t n t i và phát tri n kéo dài hàng trăm tri u năm, c bi t là trong giai o n tân ki n t o cho n hi n t i. Xét v v trí, a hình hi n t i lãnh th Th a Thiên Hu ư c xem như là t n cùng phía Nam c a dãy núi trung bình Trư ng Sơn B c, phát tri n theo hư ng Tây B c – ông Nam. n phía Nam t nh, ki n trúc và nh hư ng Tây B c – ông Nam c a dãy Trư ng Sơn B c hoàn toàn b bi n i do kh i núi trung bình á vĩ tuy n âm ngang ra bi n B ch Mã - H i Vân xu t hi n t ng t. c trưng chung v a hình c a dãy Trư ng Sơn B c là sư n phía Tây tho i, th p d n v phía sông Mêkông, còn sư n phía ông khá d c, b chia c t m nh thành các dãy núi trung bình, núi th p, gò i và ti p n i là ng b ng duyên h i, m phá, c n n cát ch n b và bi n ông, trong ó kho ng 75,% t ng di n tích là núi i, 24,9% di n tích là ng b ng duyên h i, m phá và c n n cát n i ng và ch n b. a hình Th a Thiên Hu ư c chia thành các lo i: - a hình khu v c núi trung bình - a hình khu v c núi th p và gò i - a hình khu v c ng b ng duyên h i - a hình khu v c m phá và bi n ven b
a hình khu v c ng b ng duyên h i ng b ng duyên h i là lãnh th tương i b ng ph ng có cao tuy t it 15-10m tr xu ng, k c các tr ng cát n i ng Phong i n, Qu ng i n và Phú Vang, chi m kho ng 16% di n tích t nhiên c a t nh. ng b ng duyên h i Th a Thiên Hu ch y u ư c hình thành t Pliocen - t . Xét theo di n phân b , tham gia vào c u t o b m t ng b ng có tr m tích b t sét sông bi n Holocen (h t ng Phú Bài, Phú Vang), sau ó là tr m tích cát bi n Pleistocen (h t ng Phú Xuân) và Holocen (h t ng Nam Ô), ít hơn có tr m tích cu i, cát, b t sét a ngu n g c ven rìa ng b ng. D a vào thành ph n, m c nén ch t, tu i c a tr m tích và xu th bi n i cao m t t, ng b ng duyên h i Th a Thiên Hu thu c ng b ng m phá ư c l p y chưa hoàn thi n. ng b ng duyên h i Th a Thiên Hu tr i dài theo hư ng Tây B c - ông Nam trên 100km, trong ó thu h p d n và b các dãy núi th p xen i âm ngang ra bi n phân c t manh mún t phía Nam m C u Hai n chân èo H i Vân. B r ng nơi l n nh t t 20-22km ( ng b ng sông Ô Lâu) nơi h p nh t không quá 0,05-0,2km (Lăng Cô), trung bình kho ng 14-16km. nghiêng m t t ph bi n t 0,0005 n 0,001. Tuy v y, b m t nghiêng tho i v phía ông B c và ông Nam c a ng b ng ó ây v n b bi n ng do s xu t hi n nh ng tr ng cát n i ng và nh ng m phá, l ch bi n, tàn dư dư i d ng tr m bàu. Tr ng cát phân b luân phiên v i tr m bàu theo hư ng Tây B c - ông Nam Phong i n, Qu ng i n là d u tích c a nh ng dãy ê cát ng m và máng trũng c ư c hình thành vào th i o n bi n ti n Holocen c c i vào ng b ng trư c ây. Tr ng cát n i ng c nh t c a Th a Thiên Hu là vùng gò r ng, tương i b ng ph ng d ng th m bi n c , cao t i 15-10m và ư c c u t o t cát vàng ngh
h t ng Phú Xuân. ó là các gò m t bàn ang b sông su i chia c t, con ngư i khai phá Phong Thu, Phong An, Th y Phù, L c B n, L c Sơn. D a vào v trí, vai trò chi ph i hàng u c a h th ng sông trong quá trình hình thành lãnh th , ng b ng duyên h i Th a Thiên Hu ư c chia ra thành ba vùng ng b ng ch y u: ng b ng sông Ô Lâu, ng b ng sông B , ng b ng sông Hương và các sông phía Nam, và m t s ng b ng nh phân b r i rác và cách bi t do phù sa sông C u Hai, sông Th a Lưu, sông Nư c Ng t, sông Bù Lu t o ra. Ngoài ra, còn g p ng b ng gi a núi Nam ông và A Lư i. * ng b ng sông Ô Lâu: ây là ng b ng phân b phía B c t nh. Ranh gi i Tây Nam ng b ng sông Ô Lâu men theo khu v c gò i ch y d c theo qu c l 1A. Phía Tây B c, ng b ng sông Ô Lâu b t u t M Chánh, lư n theo a gi i Qu ng Tr ngang qua các xã Phong Hòa, Phong Bình, Phong Chương cho n dãy c n, n cát ch n b án ng t phía ông B c. Ranh gi i ông Nam lãnh th này v ch theo ư ng vi n tr ng cát n i ng Phong - Qu ng t xã Phong Hi n ngang qua xã Qu ng L i cho n b ph i phá Tam Giang. Nét n i b t u tiên c a ng b ng sông Ô Lâu là tr ng cát n i ng cao t 3- 5m n 10m phân b xen k v i tr m bàu phía ông Nam, chi m g n 3/4 di n tích ng b ng. ng b ng th c th ven sông Ô Lâu c u t o t phù sa Holocen màu m nh t huy n Phong i n ch chi m trên 1/4 lãnh th . ây lãnh th có cao ph bi n t 5-7m rìa Tây Nam gi m xu ng 1,5-1,0m phía m phá, ôi nơi g p các vùng trũng v i cao m t t th p hơn m c nư c bi n (t -0,5 n -1,5m) ki u vùng trũng Vân Trình thu c xã Phong Chương hi n nay. H ng năm, ch y u vào mùa mưa lũ phù sa t sông Ô Lâu ưa v , b i p khu v c Nam c a sông thu c phá Tam Giang và do ó, ng b ng ven phá xã Qu ng Thái cũng ư c m r ng d n. T i ây, bãi b i t ng p nư c r t thích h p
cho s phát tri n c a th c v t th y sinh, r ng ng p m n và là nơi di trú c a ng v t t nơi khác n, nh t là các loài chim. Ngoài ra, vùng c a sông Ô Lâu, nhân dân ang c ng c ê, m r ng di n tích tr ng lúa. Nhi u nơi Phong Hòa, Phong Bình, Phong Chương, Qu ng Thái, Qu ng L i ng ru ng thư ng b thu h p do ngòi su i ch y t tr ng cát n i ng ho c c n n cát ch n b mang cát n vùi l p. * ng b ng sông B là vùng n m phía ông Nam ng b ng sông Ô Lâu, h p hơn, v i ranh gi i Tây Nam lư n theo a hình lãnh th i núi, còn ranh gi i ông B c là phá Tam Giang và ư c ngăn cách v i ng b ng sông Hương phía Nam. Sông B ch y qua gi a ng b ng cu i cùng h i lưu v i sông Hương ngã ba Sình chia ng b ng thành hai b ph n Nam và B c. Xét theo thành ph n tr m tích c u t o ng b ng, tuy u có ngu n g c tích t , nhưng t qu c l 1A i v hư ng Tây Nam ch y u g p á g c b phong hóa thành t, cát bi n và phù sa h t thô hi n i do ngòi, su i t i t i núi ra và tích t l i. T qu c l 1A hư ng v ông B c phù sa sông bi n Holocen màu m hơn, chi m i b ph n lãnh th này. Ngoài ra, vùng ven phá Tam Giang còn phát hi n th y tr m tích bãi tri u ang ngày càng m r ng. V phương di n amob mt ng b ng bi n i vô cùng ph c t p mà nguyên nhân chính là do quá trình u n khúc quanh co, c t và i dòng sông B khi thoát ra kh i c u An L ch y v xuôi. Nhi u o n lòng sông c , h móng ng a, l ch phá c qui mô khác nhau có th tìm th y nhi u nơi. Tuy v y, nhìn chung cao m t t có xu hư ng gi m d n t Tây Nam v ông B c cũng như t Tây B c xu ng ông Nam. N u t i xã rìa Tây B c (xã Hương Văn) m t t cao t i 8-10m thì khi v n b phá Tam Giang, ngã ba Sình cao tuy t i a hình gi m xu ng còn 3-2m. Trên lãnh th ng b ng sông B di n tích t trũng lòng ch o vi cao tuy t i dư i 0m (t -0,5 n -1,5m) r ng l n hơn nhi u so v i ng
b ng sông Ô Lâu. ó là các xã Qu ng Phư c, Qu ng An, Qu ng Thành, Hương Phong. * ng b ng sông Hương và sông su i phía Nam (g i t t là ng b ng sông Hương): Ranh gi i phân cách ng b ng sông Hương v i ng b ng sông B ưc l y theo các xã Hương Long, Hương Sơ, Hương Vinh, sau ó men theo sông Hương cho n g p phá Tam Giang. ng b ng sông Hương kéo dài trên dư i 30km v phía ông Nam nt n m C u Hai và có b r ng trung bình kho ng 5- 6 km. Gi i h n Tây Nam là các gò i th p n i k t nhau, t o thành ranh gi i chuy n ti p c v a ch t l n a m o: m t bên là gò i á g c b phong hóa, bóc mòn m nh, bên khác là ng b ng th p c u t o t tr m tích a ngu n g c, trong ó tr m tích b t sét sông bi n Holocen là ch y u, còn ranh gi i ông B c và ông Nam l n lư t là m Th y Tú và m C u Hai. Tương t ng b ng phù sa sông Ô Lâu và sông B , ng b ng sông Hương cũng ư c hình thành sau quá trình b i t lâu dài do các sông su i b t ngu n t sư n ông dãy Trư ng Sơn B c ưa phù sa t i l p y v nh c trư c ây. Quá trình l p c n m phá, m r ng ng b ng ang ti p t c c hai phía ông B c ( m Th y Tú) và ông Nam ( m C u Hai). Thành ph n tr m tích b m t ng b ng sông Hương khá a d ng và gi ng v i thành ph n tr m tích ng b ng sông Ô Lâu. Bên c nh cát, b t - sét, bùn c u t o t ng m t c a ph n l n di n tích ng b ng, ây còn g p cát (tr ng cát n i ng) c a h t ng Nam Ô kéo dài theo hư ng Tây B c - ông Nam t Phú Xuân cho t i Vinh Hà. D c rìa Tây Nam ng b ng, tr m tích b m t l i a d ng nh t v ngu n g c, tu i và c thành ph n cơ gi i. Trên lãnh th này, ngoài t phong hóa t á g c, còn phát hi n th y cát bi n h t ng Phú Xuân, h t ng Nam Ô và cát, cu i, t ng l n b t - sét c a sông su i hi n i.
V phương di n a m o, nhìn chung cao tuy t i, hư ng nghiêng c a b mt ng b ng sông Hương có xu hư ng gi m d n và nghiêng t rìa Tây Nam v ông B c ho c t rìa Tây B c xu ng ông Nam, t c là trùng h p hư ng dòng ch y sông Hương và các sông su i khác. Th t v y, rìa Tây Nam và Tây B c cao tuy t i t i 8-10m, nhưng n nơi sông Hương vào phá Tam Giang, sông i Giang giao lưu v i m C u Hai m t t không cao hơn 2-l,5m. Song trên bình di n chung ó v n t n t i m t s nơi vư t cao ho c trũng th p khác thư ng. Tr ng cát n i ng Phú Vang v i cây b i lúp xúp phân b k c n m Th y Tú v n có cao tuy t i 3-5m và cao hơn m t t ng b ng trũng th p k c n 1-3m. Các xã Phú H , Phú Lương, Th y Lương, Th y Tân, Phú a, Vinh Hà, Vinh Thái là nh ng nơi trũng th p lòng ch o và có cao m t t t -1 n -1,5m (dư i 0m). Cũng gi ng như ng b ng sông B , a hình ng b ng sông Hương b bi n i hàng năm và m nh nh t t i các vùng ven sông. Nguyên nhân cơ b n gây ra nh ng bi n i m nh m ó cũng l i là quá trình xói l - b i l p c a dòng ch y lũ vùng h lưu sông Hương k t ngã ba Tu n (Th y B ng, Hương Th ) ngn c a sông (Phú Thanh, Qu ng Thành). H th ng sông ào dài 88km trong và ngoài Hoàng thành, sông ào L i Nông, kênh mương d n nư c, ê - c ng ngăn m n quanh m Th y Tú và C u Hai (Câu Long, C ng Quan), p ngăn Th o Long, La cùng v i nhi u tuy n ư ng sá, c u c ng d c ngang trên lãnh th cũng góp ph n t o nên c nh quan a d ng c a ng b ng. a hình khu v c núi trung bình Khu v c núi trung bình ch y u phân b phía Tây, Tây Nam và Nam lãnh th , chi m kho ng 35% di n tích i núi và trên 25% lãnh th c a t nh. cao dao
ng t 750m n g n 1.800m. ây là ki n trúc núi s , t n cùng và ư c nâng cao c a dãy Trư ng Sơn B c. Lãnh th núi trung bình là nơi phân b á c ng macma ho c á tr m tích bi n ch t c b nhi u h th ng t gãy ki n t o chia c t thành kh i t ng và b chuy n ng nâng tân ki n t o m nh hơn các khu v c khác. Thu c vào khu v c a hình núi trung bình bao g m vùng núi trung bình Tây A Lư i, vùng núi trung bình ng Ng i, vùng núi trung bình ông A Lư i – Nam ông và vùng núi trung bình B ch Mã – H i Vân. * Vùng núi trung bình Tây A lư i là vùng núi trung bình thu c sư n phía Tây dãy Trư ng Sơn B c, cao t 600-750m n 1.500-1.600m, r ng 9-10km (tính n biên gi i Vi t - Lào) và kéo dài g n 50km theo hư ng Tây B c - ông Nam. c i m n i b t c a núi trung bình Tây A Lư i là các ki n trúc núi s d ng vòm kh i t ng g n như bao quanh l y thung lũng, gi a núi có ngu n g c ki n t o A Sao - A Lư i. M t s nh núi i n hình: ng Cô A Nong 1.221m, ng Xo Xan 1.224m, ng Tiên Cong 1.091m, ng A Túc 1.128m, ng So 1.114m, ng A Bia 983m, nh Ha Gioi 1.329m, nh A Rum Ca Lưng 1.402m, ng Pho 1.065m, ng Ha Re 1.502m, ng A So 1.528m, nh La Tinh 1.556m. Bên c nh các ng, nh cao còn có nhi u thung lũng h p, sâu n 600-700m cũng r t phát 0,5-1km/km2 n 2-2,5km/km2. tri n. M t sông su i bi n ng t dc i t 150-200 n 300-350. Nơi có thư ng thay chia c t sâu và m t sông su i l n nh t là lãnh th Xa Xan - Cô A Nong - Tiên Cong và Hang Gioi - A Rum Ca Lưng - Pho. áy thung lũng d c, nhi u thác gh nh và á t ng. Nh cao vư t tr i và hư ng Tây B c - ông Nam, vùng núi trung bình Tây A Lư i óng vai trò b c tư ng thiên nhiên ngăn ch n gió Tây Nam khô nóng và ón nh n gió mùa ông B c và tr thành m t trong hai trung tâm mưa a hình l n nh t Th a Thiên Hu .
* Vùng núi trung bình ng Ng i là m t b ph n n m sư n phía ông dãy Trư ng Sơn B c kéo dài kho ng 40km v phía Nam, b t u t ranh gi i Qu ng Tr n lãnh th u ngu n c a các ph lưu sông B (Rào Trăng, Rào La, Rào Nh ). Lãnh th này ư c c u t o t á granitoid và á tr m tích bi n ch t c , có di n m o khác h n v i các vùng núi trung bình khác. ây không nh ng các nh cao n i nhau mà còn phân b r ng ra hai phía tr c phân th y Trư ng Sơn B c và t o nên vòm nâng kh i t ng s khác thư ng v i cao trên 1.400m, trong ó ng Ng i cao t i 1.774m. Sư n vùng núi d c kho ng 200-300, có nơi n 400-450. chia c t sâu ph bi n là 200-300m n 500-600m. M t sông su i dao ng t 0,5-0,7km/km2 n 1,5-2,0km/km2. Ngoài ng Ng i cao nh t, còn bao g m m ts ng, nh núi cao khác như: ng A No 1.485m, ng Va 1.209m, nh A Tin 1.298m, nh A Lau 1.242m. Vùng núi trung bình ng Ng i cùng v i vùng núi trung bình Tây A Lư i t o nên trung tâm mưa l n Tây - Tây B c Th a Thiên Hu . Do a hình b chia c t m nh, khí h u m ư t, l p ph th c v t phát tri n dày c, l i n m nơi xa xôi, h o lánh, i l i khó khăn, nên vùng núi trung bình ng Ng i tr nên kỳ bí, ít ngư i bi t n. * Vùng núi trung bình ông A lư i - Nam ông phân b k c n v phía Nam vùng núi trung bình ng Ng i, chi m lãnh th u ngu n các sông B , H u Tr ch và T Tr ch thu c a ph n Tây Nam và Nam huy n Nam ông. Trên a bàn này ư c c u t o t á c ng tr m tích bi n ch t c , ít hơn có á macma. ph n phía Nam vùng t á b bi n v , chia c t và nâng tân ki n t o m nh, ph c t p nh t so v i các b ph n lãnh th khác c a t nh. Các nh núi có cao tuy t i tăng d n t 600-900m phía B c n 1.100-1.300m, th m chí vư t 1.700m t i biên gi i v i nư c CHDCND Lào và Qu ng Nam. Càng ti n v phía Tây Nam, a hình càng b chia c t m nh hơn, bi n thành vùng núi hi m tr v i m t sông su i kho ng 1-2,5km/km2. Thung lũng sông h p, b d c, nhi u thác gh nh và á t ng
ng n ngang. áy sông su i b xâm th c d d i vào mùa mưa lũ. M t s nh núi tiêu bi u c a vùng núi này như: ng Ha Te 1.084m, nh A Lin 932m, ng Tre Giang 1.030m, ng Tre Linh 1.150m, núi Mang 1.702m. Sư n núi ây có ng t 150-200 n 300-350. d c khá bi n * Vùng núi trung bình B ch Mã - H i Vân thu c kh i núi d ng vòm kéo dài theo hư ng á vĩ tuy n, c u t o t á granit và phân b trên a ph n hai huy n Nam ông và Phú L c. Núi B ch Mã có nh r ng, a hình nh p nhô d ng răng cưa v i nh ng nh cao sàn sàn 1.200-1.300m, trong ó có nh cao nh t t i 1.444m. Sư n t i 2km/km2, núi B ch Mã r t d c, b nhi u sông su i l n nh chia c t v i m t chia c t 700-800m, sư n d c t 200-250 n 350-400. Các sông su i b t ngu n t sư n ông B c B ch Mã l n lư t g p sông Bù Lu, sông C u Hai, sông Tru i. Cũng trên sư n ông B c n i lên ng Nôm 1.241m và ng Tru i 1.154m. T B ch Mã i d n v phía ông cao các nh núi d ng răng cưa có xu hư ng gi m d n t Tây sang ông. M t s núi i n hình là Hòn Than 1.517m, Hòn Cháy 1.413m, nh Hói Mít, núi Hoi 1.100m. èo H i Vân cao gi m th p hơn 500m và ti p t c h xu ng trên dư i 200m khi ti p c n bi n ông. a hình khu v c núi th p và gò i Núi th p và i phân b trên di n tích r ng nh t c a khu v c a hình i núi (trên 65%) và chi m kho ng 50% lãnh th toàn t nh. * Vùng a hình núi th p: Vùng a hình núi có cao 250-750m (th nh tho ng g p vài nh cá bi t nhô cao hơn) ư c x p vào núi th p. Lãnh th núi th p chi m kho ng 36% di n tích t nh, ti p c n v phía Tây, Tây Nam và Nam v i các vùng núi trung bình ng Ng i, ông A Lư i và B ch Mã - H i Vân. Ranh gi i ông B c men theo a hình iv i cao t 150-200m n 250m. Dáng v c a núi th p ch y u có d ng vòm, nh núi tương i ng thư c ho c kéo dài và
ư c ngăn cách v i nhau b ng yên ng a hay thung lũng, sông su i. M t sông i t 0,3-0,5km/km2 n 0,9-1,2km/km2, ôi nơi t i 1,5-1,8km/km2. su i bi n d c 150-250. M t chia c t ph bi n kho ng 50-300m. i b ph n sư n núi có s ng và nh núi th p c trưng (ph n l n hình thành trên á granit hay á c ng khác) bao g m: ng Khe M 628m, ng A La 714m, ng Ca Puy 586m, núi Ông ôn 546m, ng Cù Mông 649m, ng Chúc Mao 507m, hòn ùn 433m, núi Kê 618m... * Vùng a hình gò i Th a Thiên Hu có t ng di n tích kho ng 712,5km2, chi m kho ng 14% di n tích t nhiên c a t nh. i b ph n lãnh th vùng gò in m d i chuy n ti p gi a khu v c a hình núi và ng b ng duyên h i, v i di n tích h n ch còn g p A Lư i và Nam ông. Tùy thu c vào cao tuy t i, a hình gò i ư c chia làm 3 ki u: gò i th p (10-50m), i trung bình (50-125m) và i cao (125-250m). i th p tr i r ng trên di n tích kho ng 285,5km2, chi m kho ng 40,07% Gò nh b ng, sư n tho i (50-150) và ư c di n tích vùng gò i. i có d ng bát úp, c u t o ch y u t t á phong hóa c a tr m tích l c nguyên, ít hơn có tr m tích t m m r i a ngu n g c. Thu c lãnh th này có vùng gò i ven sông Ô Lâu (các xã Phong Thu, Phong M ), các xã Phong An, Phong Xuân, Phong Sơn, khu v c ven sông H u Tr ch t lăng Minh M ng n Bình i n. Gò i th p chi m di n tích l n nh t (trên chi u dài 30km) t phía Tây thành ph Hu , qua Th y Phương, Th y Dương, Th y Châu, Th y Phù, L c B n, L c Sơn, Xuân L c, L c An, L c Hòa. i trung bình phân b trên di n tích r ng 275km2, tương ng v i 38,59% di n tích lãnh th gò i. ư c c u t o t tr m tích l c nguyên, ôi nơi t granit b phong hóa m nh. Ch y u là c m ho c dãy g m nhi u i liên k t l i, có cao 50-125m, tuy nhiên, trên lãnh th i trung bình v n g p m t s i cá bi t vư t
qua 125m, th m chí trên 200m như: núi Nhà Nh n 211m, núi ng L i 200m, núi M Cáu 201m. i trung bình ph n l n t p trung Hương Trà (xã Hương Bình), Hương Th y (Dương Hòa, Phú Sơn). i cao bao trùm di n tích trên 152km2, chi m 21,34% di n tích vùng gò i. ây là lãnh th có l p ph th c v t, n m k c n núi th p, núi trung bình và t p trung ch y u Hương Trà, Hương Th y, Phú L c. cao tuy t ic a i cao ph bi n t 125 n 250m, nhưng ó ây v n g p m t s nh cao trên 250m: núi Thông Cùng 321m, núi M Tàu 312m... i cao cũng thư ng quy t thành c m ho c dãy, có sư n d c và b chia c t m nh. Trên lãnh th a hình gò i có m t s vùng, i hay núi sót cá bi t x ng danh di tích l ch s , văn hóa và danh lam th ng c nh: chi n khu Hòa M , Dương Hòa, ng Tranh 143m, ng S m 78m, núi Bân 41m, núi Ng Bình 103m, núi Thiên Thai 108m, núi Châu Sơn 46m, núi Ng c Tr n 42m, i V ng C nh 82m, ng Ki u 85m, vùng i Thiên An cao sàn sàn 30-35m v i nh n i cao Thiên Thai 125m. a hình khu v c m phá và bi n ven b Trên lãnh th Th a Thiên Hu , ti p n i sau ng b ng duyên h i, l n lư t g p m phá, sau ó là dãy c n n cát ch n b và cu i cùng là bi n ven b . Ranh gi i phía ngoài vùng bi n ven b qui ư c là 12 h i lý (tương ương 22,224km). m phá, c n cát ch n b và bi n ven b tuy khác nhau v hình thái và v trí phân b , nhưng l i có quan h tương h , quy t nh l n nhau trong su t quá trình hình thành toàn b h th ng lãnh th này. Do v y, có th xem lãnh th bao g m m phá, c n n cát ch n b và bi n ven b thu c cùng m t a h và ư c g i là i ven b . a hình khu v c m phá và bi n ven b Tam Giang - C u Hai - An Cư bao m phá, dãy c n n cát ch n b và bi n ven b gm ã t o d ng ư c áng v
h p d n như hi n nay. Di n tích c n n cát ch n b và m phá chi m g n 9% di n tích c a t nh. H th ng m, phá, vũng, v nh, c a bi n, bãi bi n Th a Thiên Hu góp ph n không nh i v i s phát tri n kinh t - xã h i c a a phương, trong ó bao g m c du l ch khoa h c, du l ch sinh thái, ngh dư ng cũng như b o v môi trư ng sinh thái khu v c. * m phá Tam Giang - C u Hai, m An Cư: Là h th ng m phá g n kín, r ng nh t so v i các m phá khác c a nư c ta và thu c lo i l n c a th gi i. H th ng m phá này g m h m phá Tam Giang - C u Hai và m bi t l p An Cư (L p An). H m phá Tam Giang - C u Hai có chi u dài 68km, t ng di n tích m t nư c 216km2 và do ba m, phá h p thành: phá Tam Giang, m Th y Tú và m C u Hai. Phá Tam Giang: Kéo dài t c a sông Ô Lâu (thôn Lai Hà) n vùng c a Thu n An (c u Thu n An) v i chi u dài 25km và có di n tích 52km2. B và áy phá ch y u ư c c u t o t tr m tích Holocen. Trong ó, tr m tích hi n ig m bùn b t - sét chi m t i 3/4 di n tích trung tâm phá, sau ó g p bùn sét c a sông Ô Lâu, ít hơn có cát thô, cát trung và cát nh phân b g n khu v c c a Thu n An. M t kh i lư ng không nh tr m tích áy hi n i tham gia c u t o bãi b i ven m phá, bãi b i d ng o, d ng delta c a sông Ô Lâu, c a sông Hương. Phá ngăn cách v i bi n ông nh dãy c n n cát ch n b cao 10-30m, r ng t 0,3 n 5km. phía ông Nam phá Tam Giang liên h v i bi n ông qua c a bi n phát sinh trong tr n lũ l ch s năm 1404 g n làng Hòa Duân. C a bi n th hai Hòa Duân (còn có tên khác là Yêu H i Môn, Noãn H i Môn, Nhuy n H i Môn, Thu n An, H i Kh u, C a L p) t n t i n 500 năm m i b l p kín t nhiên vào năm 1904 (c a L p). Tuy còn ho t ng nhưng kh u b thu h p d n, kh năng thoát lũ qua
c a Hòa Duân b gi m sút. Do v y, t cu i th k XVII u th k XVIII tr i vào nh ng năm lũ l n, ngoài c a Hòa Duân, nư c lũ còn tháo ra bi n theo con l ch ngày m i sâu và r ng hơn c t qua dãy c n n cát h p và th p gi a làng Thai Dương H . Trong t sóng th n ngày 15/10/1897, l ch ư c khoét sâu, m r ng thành c a bi n m i và ư c g i là c a S t. C a S t l i b l p sau ó và trong tr n bão ngày 19/9/1904 m i ư c khai thông, m r ng thành c a bi n l n mang tên Thu n An cho n ngày nay. Ngư c l i, cũng trong tr n bão này c a bi n Hòa Duân b l p h n. n tr n lũ l ch s ngày 02/11/1999 c a Hòa Duân ư c khai thông tr l i, nhưng n năm sau ã b b t l i b i p Hòa Duân. m Th y Tú: Bao g m các m An Truy n, Thanh Lam, Hà Trung và Th y Tú kéo dài t c u Thu n An n C n Trai trên chi u dài 33km và có di n tích t i 60km2. T i ây cũng g p các thành t o tr m tích t c u t o b và áy tương t như phá Tam Giang. i v i tr m tích áy hi n i, i b ph n là bùn b t - sét màu xám tro và giàu h u cơ phân b trung tâm m (chi m 4/5 di n tích) sau ó là cát trung, cát nh . Cát thô, cát trung và cát nh thư ng g p các bãi b i ven m, bãi b i d ng delta vùng c a sông Hương, c a m Th y Tú. Dãy c n n cát ch n b ngăn cách m v i bi n ông cao t 2-2,5m (Thu n An - Hòa Duân) n 10-12m (Vinh Thanh, Vinh M ), r ng t 0,2-0,3km (g n Hòa Duân) n 3,5-5km (Vinh Thanh, Vinh M ). m C u Hai: Có dáng v lòng ch o hình bán nguy t, tương i ng thư c và có di n tích 104km2. Khác v i phá Tam Giang, m Th y Tú, tham gia c u t o b và áy m C u Hai có c tr m tích m m r i t l n á granit ph c h H i Vân. Trong ó ph n trên cùng c a tr m tích áy hi n i ph bi n nh t (chi m 2/3 di n tích) có bùn sét - b t xám en, xám xanh phân b trung tâm, ti p ng p cát nh , cát trung và cát thô c u t o bãi b i ven b Tây Nam, bãi b i delta ca sông i Giang, sông Tru i, sông C u Hai, bãi b i delta tri u lên g n c a Vinh
Hi n. m C u Hai liên thông v i bi n ông qua c a Tư Hi n, có khi là c a Vinh Hi n. Dãy c n n cát o n b Vinh Hi n - Tư Hi n có b r ng kho ng 100-300m, cao 1-1,5m, l i luôn luôn bi n ng như m t bãi ngang. Theo s sách ghi l i, c a Tư Hi n có trư c c a Hòa Duân, Thu n An r t lâu (có th vào kho ng 3.500- 3.000 năm trư c ây) và cũng mang nhi u tên g i như Ô Long, Tư Dung, Tư Khách, Tư Hi n. Tuy chưa th y x y ra hi n tư ng óng kín c a Tư Hi n k t khi m thêm c a bi n th hai Hòa Duân vào năm 1404, nhưng b t u th k XVIII tr i, do kh i lư ng nư c thông qua c a Hòa Duân và con l ch gi a Thai Dương H ngày m t gia tăng, nên kh i lư ng nư c trao i t i c a Tư Hi n suy gi m và h u qu là c a bi n này b thu h p, l p c n d n. Mãi cho n năm 1811, khi tr n lũ k ch phát x y ra, nư c lũ ã phá toang bãi cát ngang ch n b Phú An, t o thêm c a Tư Hi n m i (Vinh Hi n) cách c a Tư Hi n cũ 3km v phía B c. Cũng t th i gian này v sau hai c a Tư Hi n cũ và m i óng, m v i chu kỳ ng n hơn, có lúc luân phiên (c a này óng, c a kia m ), trong ó c a Tư Hi n m i (Vinh Hi n) thư ng t n t i không lâu và b l p kín khi mùa khô n. Nh dung tích tr nư c kh ng l (t 300-350 tri u m3 n 400-500 tri u m3 vào mùa khô, th m chí t i 600 tri u m3 vào mùa lũ) h th ng m phá Tam Giang - C u Hai còn óng vai trò quy t nh i v i hi n tư ng ch m lũ trên lãnh th ng b ng cũng như v n n nh c a bi n ( óng - m ) và dãy c n n cát ch n b khi có lũ l ch s x y ra (tr n lũ năm 1409, năm 1999). m An Cư (còn có tên L p An, Lăng Cô): So v i h th ng m phá Tam Giang - C u Hai, m An Cư là th y v c tách bi t, kéo dài g n như theo hư ng B c - Nam và n m phía B c dãy B ch Mã - H i Vân. ây cũng là lo i mg n ng thư c và chi m di n tích 15km2. cũng gi ng như kín, tương i m C u Hai, ngoài tr m tích bi n t dãy c n n cát ch n cao 3-10m, r ng 0,3 - l,5km, b m An Cư cũng ư c c u t o t á granit. Còn áy m phá, bên trên b m t
granit g gh thư ng g p cát, s i ch a v sò, c, ít hơn có b t xám tro phân b trung tâm. m An Cư liên thông v i bi n qua c a l ch sâu t i 6-10m phía Nam L c H i (c a Lăng Cô). * Dãy c n n cát ch n b : N m xen gi a ng b ng duyên h i ho c m phá bên trong và bi n ông bên ngoài là dãy c n n cát ch n b kéo dài theo hư ng chung Tây B c - ông Nam t i n Hương cho n t n chân èo H i Vân. T xa xưa, dãy c n n cát ch n b kéo dài t c a Vi t t i núi Vinh Phong ư c g i là i Trư ng Sa. Tham gia vào c u t o dãy c n n cát ch n b ây có cát bi n màu vàng ngh h t ng Phú Xuân, cát bi n tr ng xám h t ng Nam Ô và cát bi n - gió vàng xám, giàu inmenit h t ng Phú Vang. S có m t các thành t o tr m tích bi n này ch ng t dãy c n n cát ch n b ã ư c hình thành t cu i Pleistocen và hoàn thi n vào Holocen mu n. T ng di n tích dãy c n n cát ch n b kho ng 4% di n tích t nhiên c a t nh. Tr các o n b c u t o t á granit, dãy c n n cát ch n b có chi u dài t ng c ng kho ng 100km. T i n Hương n c a Vinh Hi n, tuy có mũi nhô granit Linh Thái nhưng ư ng b v n g n như th ng t p. B t u t Nam Vinh Hi n nc a m An Cư (chân èo H i Vân) hình thái ư ng b không còn th ng t p mà quanh co, l i lõm do các mũi nhô granit Chân Mây Tây, Chân Mây ông âm ngang ra bi n. T mũi Chân Mây ông cho t i c a m An Cư, ư ng b tr nên th ng t p, khôi ph c l i hư ng Tây B c - ông Nam ban u. N u i t Tây B c xu ng ông Nam, d dàng nh n th y b r ng dãy c n n cát gi m t 4.000-5.000m i n Hương xu ng còn kho ng 200-300m t i Thu n An, Hòa Duân, sau ó m r ng tr l i n 3.500-4.000m trên a ph n Vinh Giang, Vinh Hà. Khác v i o n c n n cát phía B c, c n n cát t c a Vinh Hi n n ca m An Cư v a phân b t o n, l i v a có b r ng không áng k và bi n i ph c t p. B r ng c n n cát o n Vinh Hi n, Tư Hi n ch vào kho ng 100-
300m. T Chân Mây Tây nc a m An Cư b r ng c n n cát m r ng hơn, nhưng cũng không vư t quá 300-1.000m. Cũng gi ng như b r ng, cao c n n cát cũng bi n i liên t c, ph c t p theo không gian. i n Môn, i n L c, cao t t i 20-25m, t i n Hòa n Qu ng Ng n gi m xu ng 10-15m, t Qu ng Công n H i Dương tăng cao tr l i n 32-35m. o n b t phía Nam Thu n An n Phú Diên là khu v c th p nh t vi cao t 2-2,5m (Hòa Duân) n 5-8m (Phú Diên). T Phú Diên n c a Vinh Hi n, cao c n n cát ít có bi n ng l n và dao ng trong kho ng 5-12m. i v i o n Vinh Hi n, Tư Hi n không nh ng b r ng mà cao c n n cát ch n b cũng ch t t i 1-1,5m và luôn luôn bi n ng T mũi Chân Mây Tây nc a m An Cư, cao c n n cát ư c nâng lên nhưng cũng không vư t quá 3-10m. Ngoài ra, b m t c n n cát nói chung l i lõm, g n sóng ph c t p. Nơi nào c n n cát cao nh t thì nơi ó m t t kém b ng ph ng nh t và cũng là nơi cát di ng do gió vào phía ng b ng ho c m phá m nh nh t. T i ây, các n cát có c u i x ng (Thai Dương): sư n Tây Nam (25-300) d c hơn sư n trúc b t ông B c (5-150). Ti p n i o n b tích t dãy c n n cát và tích t dãy c n n cát xen k mũi nhô granit phía B c (kéo dài trên 110km) là o n b bi n mài mòn granit H i Vân (Bãi Chu i). D c o n b này, không nh ng bãi tích t cát, th m bi n mài mòn r t h p, phân b không liên t c mà nhi u nơi á t ng ch ng ch t, ng n ngang t chân n lưng ch ng sư n núi có hư ng nghiêng ra bi n (Bãi Chu i). * Vùng bi n ven b : i v i Th a Thiên Hu , vùng bi n ven b cũng ư c c trưng b i hai b ph n: bi n ven b tích t cát ( i n Hương - L c H i) và bi n ven b mài mòn granit H i Vân. i v i o n b tích t cát, trong ph m vi 12 h i lý áy bi n ven b tương i b ng ph ng và d c tho i v trung tâm bi n ông. Trên b m t áy bi n khá tho i
và b ng ph ng ó h u như ch g p l p ph tr m tích t , trong ó tr m tích bi n hi n i vùng bi n ven b bao g m b n tư ng ch y u: tr m tích bãi bi n, tr m tích c a sông delta (tam giác châu), tr m tích v nh bi n và tr m tích bi n g n b . Tr m tích bãi bi n ph bi n nh t, phân b g n như su t chi u dài trên 100km b bi n tích t . ó là cát th ch anh màu vàng nh t, xám tr ng h t trung (0,25- 0,5mm), ít hơn có cát h t thô (0,5-1mm) và cát h t nh (0,1-0,25mm). Trong cát ch a nhi u v sò c, có nơi ch a inmenit... Vùng bi n sát ngoài c a Thu n An, c a Tư Hi n g p tr m tích cát b t (0,05- 0,1mm). C a sông delta dư i d ng các ê, o cát ng m. Các ê, o cát ng m thư ng thay i hình d ng, nh t là vào mùa mưa lũ l n ho c có bão, gió mùa ông B c m nh. Ngu n v t li u t o ê, o ng m ư c sông ưa ra là chính. T i v nh Chân Mây, t b ra xa kho ng 300-500m, l n lư t g p cát h t nh , sau ó cát b t. Cát h t thô, cát h t trung màu vàng nh t ch phân b h n ch c a sông Bù Lu. Tr m tích v nh bi n cũng như tr m tích bãi bi n u do sóng, các dòng ch y ven b ưa t ngoài khơi vào b . Ti p n i d i tr m tích bãi bi n, tr m tích c a sông delta, tr m tích v nh bi n g n b g p ngay tr m tích áy bi n ven b . Tr m tích áy bi n ven b có thành ph n ch y u g m: cát h t nh , cát b t, b t, ít hơn có sét. Cát h t nh phân b n ư ng ng sâu 15m, còn t sâu 15-20m tr lên g p b t (0,05-0,1mm), b t (0,002-0,05mm), ôi nơi là sét (
bình quân 0,00075. T sâu trên 150m d c áy bi n tăng cao tr l i. Trên b m t chung c a áy bi n tương i b ng ph ng nhưng tho i v trung tâm bi n ông, g n ây ã phát hi n m t s d ng vi a hình. Trư c h t, phía ngoài c a Thu n An có hai dãy c n cát tích t c phân b sâu 16-20m và 25-30m. Bên trong c n cát có các l ch trũng n m g n song song ư ng b . Thêm n a, m t lòng sông c r ng 300-500m, kéo dài 12km b t ut ư ng ng sâu 34m xuôi theo th m l c a. Trong kho ng sâu 90-100m còn t n t i nhi u l ch trũng xâm th c c sâu t 2-3m n 9-10m. Khác v i vùng bi n ven b h tích t cát, trên b m t sư n b ng m k c n b mài mòn, khúc khu u granit H i Vân, ch y u phát hi n th y cát, có nơi ch a nhi u s i, cu i, th m chí á t ng. Tr m tích cát bãi bi n cũng g p o Sơn Chà. Ngoài các thành t o cát, s i, cu i, t ng, ây còn phát tri n c tr m tích sinh v t dư i d ng r n san hô r ng t 10-20m n 100-200m. Sư n b ng m o n b khúc khu u H i Vân nói chung ít b ng ph ng r t d c. d c chung c a áy bi n dao ng trong gi i h n 0,035 - 0,176, th m chí t i 0,287. Theo a chí Th a Thiên Hu - Ph n T nhiên (Nhà Xu t b n Khoa h c xã h i - năm 2005)