Vận dụng các quan điểm hiện đại của lý luận dạy học trong việc thiết kế phương pháp dạy học theo hướng tích cực hoá
Bài viết trình bày những quan niệm, nhận thức mới về mặt lý luận trong việc thiết kế phương pháp dạy học nhằm phát huy tính tích cực, tự lực và sáng tạo của học sinh đồng thời trao đổi và chia sẻ những trải nghiệm thực tế của các nhà giáo dục, các thày cô giáo trong việc tổ chức quá trình dạy ... » Xem thêm
Tóm tắt nội dung tài liệu
- Vận dụng các quan điểm hiện đại của lý luận dạy học trong
việc thiết kế phương pháp dạy học theo hướng tích cực hoá
Nguyễn Minh Tân
Tóm tắt:
Dựa trên cơ sở lí luận giáo dục học hiện đại và xu hướng đổi mới phương pháp dạy -
học trong các trường phổ thông, bài viết trình bày những quan niệm, nhận thức mới
về mặt lý luận trong việc thiết kế phương pháp dạy học nhằm phát huy tính tích cực,
tự lực và sáng tạo của học sinh đồng thời trao đổi và chia sẻ những trải nghiệm thực
tế của các nhà giáo dục, các thày cô giáo trong việc tổ chức quá trình dạy học theo
hướng tích cực hóa, lấy người học làm trung tâm, học thông qua việc giải quyết tình
huống và bằng hoạt động tự lực của người học, dưới sự hướng dẫn và trợ giúp của
thày giáo và các tài liệu, phương tiện học tập thích hợp.
------------
1. Xu hướng đổi mới PPDH trong các trường phổ thông
1.1.Cơ sở lí luận của việc đổi mới PPDH
PPDH là cách thức hoạt động của người thày, được thực hiện trong quá trình dạy
học để tác động đến người học và việc học của họ, nhằm hướng dẫn họ học tập và
giúp họ đạt mục tiêu học tập. PPDH tồn tại hiện thực trên lớp học, ở mỗi bài học,
trong sự tương tác giữa người thày và học trò, giữa học trò với nhau và với môi
trường học tập.
Các quan điểm hiện đại về lí luận dạy học đều khẳng định, bản chất của các
PPDH tiên tiến mà chúng ta đang tiếp cận là sự thay đổi vai trò của thày và trò trong
hoạt động dạy và học, trong đó, trò là chủ thể chứ không phải “người ngoài cuộc”
còn thày sẽ là người tổ chức, dẫn dắt, cố vấn và tổng hợp ý kiến để giờ học diễn ra
đúng hướng, đạt mục tiêu.
- Thay vì chỉ tập trung ngồi nghe thày thuyết trình, ở đây, trò sẽ được tăng cường
tính tự chủ và tự lập, phát triển khả năng tư duy, kỹ năng trình bày, hùng biện, chia
sẻ, hợp tác, tổng hợp tài liệu…, thầy nêu ra vấn đề, còn việc giải quyết vấn đề đó
như thế nào là việc của trò, chính trò tự mình tìm cách giải quyết vấn đề và qua đó
rút ra cho mình những tri thức mình cần, chứ không phải thụ động tiếp thu những
kiến thức mà thày áp đặt.
Trong hoạt động dạy - học mới, thời lượng sẽ dành nhiều hơn cho thảo luận, làm
việc nhóm và tự đọc sách. Trong giờ học, trò sẽ chủ động phát biểu, trao đổi, góp ý,
họ cũng có cơ hội đưa ra chính kiến của mình về vấn đề được nêu ra, được bộc lộ
quan điểm, được tranh luận, bảo vệ cho quan điểm của bản thân ...
Tuy nhiên, PPDH này không hạ thấp yêu cầu đối với người thày, ngược lại, người
thầy vẫn nhất thiết phải là người “cầm cân nảy mực”, sáng suốt trong việc điều
khiển, định hướng cho lớp học cũng như các cuộc thảo luận, đồng thời trong cả các
hình thức kiểm tra và đánh giá. Người thầy không những phải đáp ứng về kiến thức
mà còn về phương pháp lãnh đạo, tổ chức, điều hành…, tóm lại người thày cần phải
toàn diện hơn, năng động hơn sáng tạo hơn.
Quá trình dạy - học là quá trình nhận thức, nó không chỉ coi trọng nội dung kiến
thức mà còn phải chú trọng phương pháp dạy của thày và học của trò, do đó, đổi
mới nội dung luôn kết hợp chặt chẽ với đổi mới phương pháp, phù hợp với sự đổi
mới mục tiêu, nhiệm vụ dạy học trong từng giai đoạn phát triển của xã hôi.
Hoạt động dạy - học là một quá trình tác động qua lại giữa việc giảng dạy của
thày và hoạt động nhận thức của trò, quá trình này là thống nhất và không tách rời,
chính vì vậy, việc đổi mới dạy học cần tiến hành đồng thời trên các mặt: quan niệm
nhận thức, nội dung tri thức và phương pháp dạy - học của cả thày và trò.
Tóm lại, các quan điểm hiện đại trong lí luận dạy học đều thống nhất ở một điểm,
là: cần từng bước biến quá trình đào tạo thành tự đào tạo, chuyển đổi dần vai trò, lấy
người thầy là trung tâm sang việc lấy học trò làm trung tâm. Công cuộc đổi mới giáo
dục, cải tiến nội dung chương trình, sách giáo khoa... chỉ thực sự thành công khi mà,
- các quan niệm, nhận thức và những phương pháp day học được đổi mới theo định
hướng phát huy tính tích cực, tự lập và sáng tạo của trò.
1.2. Phân tích các xu hướng đổi mới:
Phân loại các phương pháp dạy học:
Việc phân loại các PPDH thường được dựa vào đặc trưng hoạt động dạy của thày
và học của trò. Có nhiều quan điểm khác nhau về cách phân loại này, chẳng hạn:
1. Phương pháp thông báo – thu nhận.
2. Phương pháp tái hiện
3. Phương pháp nêu vấn đề
4. Phương pháp tìm kiếm từng phần
5. Phương pháp nghiên cứu.
Quan điểm khác lại phân loại theo nhóm, với các dấu hiệu đặc trưng như: đặc
trưng kiến thức; đặc trưng hoạt động của thày và đặc trưng hoạt động của trò, từ đó,
chia các PPDH vật lý thành các nhóm, chẳng hạn:
1. Nhóm các phương pháp thuyết trình
2. Nhóm các phương pháp trực quan
3. Nhóm các phương pháp thực hành.
Tất nhiên, cần khẳng định rằng, sẽ không có một phương pháp dạy học nào là vạn
năng, do vậy, thực tế, người thày cần áp dụng một cách linh hoạt tùy theo điều kiện
và năng lực thực tế, qua đó mới thực sự đem lại hiệu quả, phát huy được tính tích
cực và tự lực trong hoạt động nhận thức của người học.
Xu hướng đổi mới PPDH ở trường phổ thông:
Xu hướng đổi mới PPDH đã được xác định trong Nghị quyết trung ương 4 khóa
VII (1/1993), Nghị quyết trung ương 2 khóa VIII (12/1996) và được thể chế hóa
trong Luật Giáo dục 2005, trong đó, điều 28, khoản 2 đã chỉ rõ: “ PPGD phổ thong
phải phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động và sang tạo của học sinh; phù hợp với
đặc điểm của từng lớp học, môn học; bồi dưỡng phương pháp tự học, rèn luyện kĩ
- năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn, tác động đến tình cảm, đem lại niềm vui,
hứng thú học tập cho học sinh”.
Nhằm đạt được các mục tiêu trên, xu hướng đổi mới PPDH cần tập trung nghiên
cứu và phát triển theo các hướng sau:
1. Nâng cao kĩ năng, kỹ sảo, vận dụng và phối hợp các PPDH theo hướng tích cực
hóa hoạt động dạy và học thong qua vệc phát hiện những vấn đề, những tình huống
thực tế,, khuyến khích quá trình tự học, tự nghiên cứu.
2. Chú trọng việc dạy kiến thức gắn liền với việc dạy phương pháp tư duy, phát
huy cao nhất tính tự lực, sang tạo trong hoạt động nhận thức của học sinh
3. Dạy kiến thức gắn liền với kĩ năng thực hành, kết hợp giữa các bài thực hành,
thực tập trong PTN với những phần mềm thực hành ảo với sự hỗ trợ của các thiết bị
kỹ thuật số và các phần mềm chuyên dụng (PTN ảo).
4. Sử dụng tối đa các phương tiện dạy học, đặc biệt là các thành tựu của CNTT
như máy tính, mạng, giáo trình và thư viện điện tử, các phần mềm ứng dụng hỗ trợ
dạy học…
5. Đổi mới quy trình và phương pháp kiểm tra, đánh giá, trong đó chú trọng việc
tự kiểm tra và lượng giá của học sinh qua các bài thực tập, thực hành hoặc các phần
mềm trắc nghiệm.
2. Thiết kế phương pháp dạy học theo hướng tích cực hoá
Thiết kế PPDH là chức năng và công việc chuyên môn của người thày dựa vào lí
luận và những quy tắc kĩ thuật nhất định đồng thời vận dụng kinh nghiệm nghề nghiệp
cá nhân.
Về mặt lý luận, mỗi PPDH luôn cấu thành từ 3 thành phần:
1) Phương pháp luận dạy học, tức là lí thuyết PPDH, mô hình lí thuyết của
PPDH, triết lí hay nguyên tắc lí luận nào đó, được mô tả, giải thích trong sách báo
khoa học, ví dụ: lí thuyết về các mô hình thảo luận, lí thuyết dạy học kiến tạo, lí
thuyết dạy học chương trình hóa…, Đây là mô hình lí luận của PPDH, nó xác định
bản chất của PPDH, làm cho PPDH này khác PPDH kia.
- 2) Hệ thống kỹ năng phù hợp để thực hiện phương pháp luận này trong bài học
với nội dung kiến thức đặc trưng của môn học, chúng chỉ ra bằng cách nào thày giáo
có thể biến phương pháp luận đã chọn thành phương thức tác động thật sự đến người
học và đến quá trình học tập.
3) Những kĩ thuật, công cụ, phương tiện… Đây là hình thức vật chất của PPDH,
chẳng hạn lời nói, chữ viết, tranh, ảnh, tài liệu media, tranh luận, hội thảo nhóm, thí
nghiệm, thực hành (thực và ảo) vv… chúng được sử dụng và được tổ chức theo
phương pháp luận đã chọn.
Ba thành phần này cần được tổ chức hài hòa và thống nhất trong tư duy và trong
hoạt động để giúp người thày thiết kế nên một PPDH cụ thể, hiệu quả.
Nói cách khác, thiết kế PPDH phải thích hợp, hài hòa với thiết kế tổng thể của bài
học
2.1.Các thành phần thiết kế bài học gồm: thiết kế mục tiêu, thiết kế nội dung,
thiết kế các hoạt động của người học, thiết kế nguồn lực và phương tiện, thiết kế môi
trường học tập, đặc biệt quan trọng là thiết kế hoạt động của thày cũng như của trò,
trong đó, chú trọng đến việc khuyến khích hoạt động của trò. Khi đặt trong thiết kế
chung, có 4 loại hoạt động cơ bản mà học trò phải thực hiện là:
1) Hoạt động phát hiện-tìm tòi, giúp người học sinh phát hiện sự kiện, vấn đề, tình
huống, nhiệm vụ học tập và tìm ra những liên hệ, xu thế, dữ liệu, thông tin giá trị,…
trong các tình huống, sự kiện,...
2) Hoạt động xử lí-biến đổi dữ liệu, thông tin và giá trị đã thu được, giúp người
học xây dựng ý tưởng, tạo dạng tri thức, hình thành khái niệm, hiểu và phát biểu
được những định lí, quy tắc, khái niệm,…
3) Hoạt động áp dụng kết quả xử lí-biến đổi và phát triển khái niệm, giúp người
học hoàn thiện tri thức qua hành động thực tế, trong tình huống khác trước và nhờ
đó phát triển thêm các sự kiện, bổ sung thông tin, trải nghiệm giá trị.
4) Hoạt động đánh giá quá trình và kết quả, giúp người học điều chỉnh nội dung
và cách học, phát triển những ý tưởng mới.
